სტატიის შინაარსი სრული მოცულობით წარმოადგენს მხოლოდ პირად მოსაზრებებს
საპენსიო სისტემების სამი სტანდარტული ვარიანტი არსებობს საერთაშორისო პრაქტიკაში:
1) საბიუჯეტო მოდელი – (ავტორი: რიჩარდ სედონი – ახალი ზელანდიის პრემიერ–მინისტრი 1893–1906, ლიბერალური პარტია). საბიუჯეტო მოდელი საპენსიო უზრუნველყოფის ბიუჯეტიდან დაფინანსებას გულისხმობს, ე.ი. დღევანდელი გადასახადის გადამხდელი ფარავს ხანდაზმულობით გამოწვეულ სოციალურ დახმარებას ასაკოვანი ადამიანებისთვის.
2) შენატანების (და არა გადასახადების!) დაგროვების მოდელი – (ავტორი: ოტო ფონ ბისმარკი – გერმანიის რაიხის კანცლერი 1862–1890, კონსერვატიული ალიანსი). შენატანების მოდელი გულისხმობს კაპიტალის ბაზარზე დაფუძნებულ საპენსიო–საფონდო სქემებში მონაწილეობით მომავალი ხანდაზმულობის ფინანსურად უზრუნველყოფას.
საპენსიო ფონდები შეიძლება იმართებოდეს იშვიათად სახელმწიფო, ან უმეტესწილად კერძო ფინანსური ინსტიტუტების მიერ, ხოლო მასში მონაწილეობა არის ზოგ ქვეყნანაში სავალდებულო, ზოგ ქვეყანაში – ნებაყოფილობითი, ზოგან კი ორივე კომპონენტს შეიცავს.
3) ტრანსფერების მოდელი – (ავტორი: ჰენრი კემპბელი – დიდი ბრიტანეთის პრემიერ–მინისტრი 1905–1909, ლიბერალური პარტია). ტრანსფერების მოდელი ეფუძნება შენატანების პრინციპს, თუმცა არა დაგროვების, არამედ დღევანდელი პენსიონერის უზრუნველსაყოფად. ამიტომ ამ მოდელს აგრეთვე უწოდებენ თაობათა მოდელს (PAYG – Pay As You Go over the Generations).
სამივე სქემა ან ერთმანეთისგან დამოუკიდებლად (ე.წ. სამზოლიანი საპენსიო უზრუნველყოფა), ან შერეული ფორმით წარმოდგენილია ევროპის სახელმწიფოებში. თუმცა არის ისეთი ქვეყნები, სადაც სამიდან - ორი ან მხოლოდ ერთი სტანდარტული სქემა მოქმედებს. მაგალითად, დანიაში მოქმედებს სედონის მოდელი და ბისმარკის ნებაყოფლობითი ვარიანტი, ლუქსემბურგში - მხოლოდ სედონის მოდელი, ჰოლანდიასა და საფრანგეთში - სედონის საბიუჯეტო მოდელი და ბისმარკის მოდელის სავალდებულო ვარიანტი, შვეიცარიაში ბისმარკის სავალდებულო და ნებაყოფლობითი ვარიანტები, ხოლო გერმანიაში - კემპბელის სავალდებულო (1950 წლიდან) და ბისმარკის სავალდებულო (2002 წლიდან) ვარიანტები.
2017 წელს OECD-ს მიერ გამოქვეყნებული ყოველწლიური შედარებითი მიმოხილვის თანახმად ევროპაში ყველაზე სრულყოფილი საპენსიო სისტემა დიდ ბრიტანეთშია, რომელსაც მოსდევენ ფინეთი და ჰოლანდია.
აღნიშნული რეპორტის მიხედვით ხუთი ძირითადი კრიტერიუმით ფასდება საპენსიო სისტემები:
1) დაფარვის ხარისხი, ე.ი. რამდენად ყოვლის მომცველია და ასაკობრივი ადამიანების რა პროცენტული რაოდენობაა საპენსიო უზრუნველყოფით სოციალურად დაცული ამა თუ იმ ქვეყანაში. ეს მაჩვენებელი ყველა ევროპულ ქვეყანას 90%-ზე მაღალი აქვს უმნიშვნელო ცდომილებებით.
2) შრომისადმი ინტერესი, ე.ი. რამდენად უღირს ადამიანს წინა-საპენსიო ასაკში უფრო მეტი მუშაობა, რომ პენსიაზე გასვლისას უფრო მეტი შემოსავალი ჰქონდეს და იყოს სოციალურად დაცული.
ეს მაჩვენებელი ირიბად გამოისახება საშუალო პენსიის საშუალო შემოსავალთან ფარდობაში და ბუნებრივი ზღვარი 50% ფარგლებშია.
რაც უფრო მაღალია ეს მაჩვენებელი, მით უფრო იმის მიმანიშნებელია, რომ მომავალში მეტი პენსიისთვის დღეს უფრო მეტი შემოსავალი და შრომა უფრო სასარგებლოა.
აღმოსავლეთ ევროპაში საშუალოდ ეს მაჩვენებელი 25-30% ფარგლებში, დასავლეთ ევროპაში კი ყველგან აღემატება 40%, თუმცა რამდენიმე ქვეყანაში ეს მაჩვენებელი საგრძნობლად მაღალია (მაგალითად: დანია - 74%; შვეიცარია - 66%).
3) სახელმწიფო ფინანსების დატვრითვა - ე.ი. საპენსიო უზრუნველყოფაზე რამდენია საბიუჯეტო დატვირთულობის წილი მთლიან შიდა პროდუქტში (Annual Public Pension Expanditure to GDP Ratio). აქ ბუნებრივ ზღვრად ითვლება 10% (მაგალითად: იტალია - 15%; საფრანგეთი - 13%; ფინეთი - 10%; გერმანია - 9%; დიდი ბრიტანეთი - 6%; შვეიცარია - 6%; დანია - 6%; ჰოლანდია - 5%; ირლანდია - 5%).
ყველა იმ ქვეყნებისთვის, რომელთა ეს მაჩვენებელი 10% აღემატება, დამახასიათებელია დეფიციტური ხარჯვის პრაქტიკა სახელმწიფო ფინანსების მართვაში.
4) საპენსიო უზრუნველყოფის ეკონომიკურ ზრდაზე ნაკლები დამოკიდებულება. ამ მაჩვენებლით ევროპაში უპირობო ლიდერები არიან დანია, შვეიცარია და ჰოლანდია. რეცესიის შემთხვევაში არ სჭირდებათ ამ სახელმწიფოებს პენსიონერებისათვის იმის თქმა, რომ მათი პენსიის ნომინალური ზომა შემცირდება.
5) ადმინისტრირების ფაქტორი - ე.ი. მთლიან საპენსიო ფონდში ჯამურად რამდენია ადმინისტრაციული ხარჯების წილი. ამ მხრივ ევროპაში ყველაზე ცუდი მაჩვენებელი ერთმნიშვნელოვნად აქვს შვეიცარიას, რაც სისტემის ოთხ ენაზე მართვით არის განპირობებული.
ძირითადი მიზეზი, თუ რატომ არის დიდი ბრიტანეთი ლიდერი სრულყოფის ხარისხით, მდგომარეობს იმაში, რომ დიდი ბრიტანეთის საპენსიო სისტემა სრულად დივერსიფიცირებულია და ყველა ზემოთ დასახელებულ საპენსიო სქემას აერთიანებს და მათი ფუნქციონირება უზრუნველყოფილია საკანონმდებლო დონეზე.
მეორე მსოფლიო ომამდე 1908 წლიდან დიდ ბრიტანეთში მოქმედებდა მხოლოდ ე.წ. თაობათა ტრანსფერების მოდელი (ე.ი. კემპბელის მოდელის მარტივი ვარიანტი – Old-Age Pensions Act 1908), რომელსაც ჩერჩილის მეორე ვადით (1951–1955) პრემიერ-მინისტრობის დროს დაემატა სედონის მოდელი, ტეტჩერის მთავრობის (1979-1990) მიერ - ბისმარკის მოდელის სავალდებულო ვარიანტი, და ტონი ბლეარის მთავრობის (1997-2007) მიერ ბისმარკის მოდელის ნებაყოფლობითი ვარიანტი.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ 1951 წლიდან გერმანიამ აამოქმედა ე.წ. კემპბელის თაობათა PAYG-მოდელის საკმაოდ გართულებული ვარიანტი და დღემდე ძალაშია. თუმცა მას 2002 წლიდან დაემატა საპენსიო სისტემის მეორე ზოლი – ბისმარკის მოდელის სავალდებულო–დაგროვებითი ვარიანტი. ახლა მიმდინარეობს გერმანიაში დისკუსია, რომ 2020 წლამდე საკანონმდებლო ჩარჩოში მოაქციონ ბისმარკის მოდელის ნებაყოფლობით–დაგროვებითი ვარიანტი.
2002 წელს ამოქმედებული სავალდებულო–დაგროვებითი მოდელის შემუშავებაზე გერმანიამ დახარჯა ოთხი წელიწადი. მთავრობა ფართო აგიტაციით ცდილობდა, ხალხისთვის განემარტა, რომ 1951 წლიდან მოქმედი PAYG-სქემა აღარ იყო საკმარისი ღირსეული ხანდაზმულობისათვის. ცნობილი რეკლამა იყო “დღეს ერთ პენსიონერს მხოლოდ 2,7 აქტიური მოსახლე ინახავს, მაშინ როცა ათი წლის წინ ეს თანაფარდობა 1:5–ზე იყო.“ ამით მოსახლეობისთვის გასაგები გახდა, რომ რეფორმა იყო აუცილებელი.
აღმოსავლეთ ევროპაში, სადაც სახელმწიფოებს 5-10 წელიწადში მოუხდათ საპენსიო რეფორმის გატარება, რისთვისაც დასავლეთ ევროპაში რამდენიმე ათწლეულის ფუფუნება ჰქონდათ, ყველაზე სრულყოფილად შეიძლება ჩაითვალოს ესტონეთის საპენსიო უზრუნველყოფის მოდელი.
ესტონეთის საპენსიო სისტემა უკვე სრულად დივერსიფიცირებულია და თავს უყრის ერთის მხრივ სედონ-კემპბელის შერწყმულ ვარიანტს (1995 წლიდან), ხოლო მეორე მხრივ - ბისმარკის მოდელის როგორც ნებაყოფლობით (2000 წლიდან), ისე სავალდებულო (2005 წლიდან) ვარიანტებს. ე.ი. ესტონეთმა სამ ეტაპად განახორციელა საპენსიო რეფორმა და შექმნა სამზოლიანი სისტემა.
ესტონეთი ამის მიღწევას ფისკალური დისციპლინის გარეშე ვერ შეძლებდა, რადგან სახელმწიფოს მიერ ათწლეულობით პროფიციტული ბიუჯეტის პრაქტიკამ შექმნა ის თაობა, რომელმაც არც კი იცის საერთოდ, თუ რა არის დეფიციტური ხარჯვა და სახელმწიფო ვალი. შესაბამისად, ასეთ პირობებში გამოზრდილი თაობა მზად არის, გაიღოს გარკვეული ხარჯი ასაკოვანი თაობის სოციალურად დასაცავად, და თავად ზრუნავს საკუთარ სამომავლო ხანდაზმულობაზეც.
საქართველოში ისტორიული საპენსიო რეფორმა განხორციელდა 2005-2008 წლებში, როდესაც გაუქმდა ე.წ. ყველა სახის სოც. გადასახადი და შემოღებულ იქნა ბიუჯეტიდან დაფინანსებადი უნიფიცირებული პენსია (ე.წ. ასაკობრივი სოც. დახმარება) - ე.ი. სედონის მოდელი, როგორც საპენსიო სისტემის ჯერჯერობით ერთადერთი ზოლი.
კერძო საპენსიო სისტემა მხოლოდ ჩანასახოვან ფორმაშია და საკანონმდებლო ბაზითაც არ არის უზრუნველყოფილი. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ უკვე 10 წელიწადი დაიკარგა მეორე და მესამე ზოლების შექმნაში. ე.ი. დღემდე საპენსიო რეფორმის გადადებამ პრობლემატიკის და მასთან დაკავშირებული გამოწვევების მხოლოდ და მხოლოდ კიდევ უფრო გაზრდა გამოიწვია.
ჩემი აზრით, ორმა ძირითადმა ასპექტმა განაპირობა, რომ დღემდე გადავადდა საპენსიო სისტემის მეორე და მესამე ზოლების შექმნა.
1) კაპიტალის ბაზარი კვლავ ჩანასახოვან სტადიაშია და უკანასკნელ დროს განხორციელებული მნიშვნელოვანი ინფრასტრუქტურული და საკანონმდებლო რეფორმების მიუხედავად ეკონომიკა მაინც გაყინული წილების მეურნეობად რჩება.
ყოველივე ეს ხელს უშლის გრძელვადიანი მოთხოვნის გაჩენას ფინანსური ბაზრების მრავალპოლუსიანობასა და სეგმენტაციაზე, ხოლო უცხოური კაპიტალს ნაკლებად აქვს ანონიმურობის დაცვისა და ხალხის სამსახურში ყოფნის პერსპექტივა.
აქტიურ ადამიანთა უმრავლესობას არა თუ შეხება არ აქვთ, არამედ წარმოდგენაც უჭირს, თუ რას ნიშნავს აქციონერობა და ობლიგაციების ფლობა, რაც ვერასოდეს გამოსწორდება დაგროვებითი კულტურის გარეშე.
2) სახელმწიფო ტოვებს დაანონსებული რეფორმისადმი ზედაპირული მიდგომის შთაბეჭდილებას. კონკრეტულ შემთხვევაში, როდესაც სახელმწიფო დეფიციტური ხარჯვის უკვე მეოთხედსაუკუნოვანი ტრადიციის გამო საერთაშორისო კრედიტინფოში თუნდაც მკრთალი, მაგრამ მაინც ყვითელი ფერით არის მონიშნული, და 2011 წლის შემდეგ საერთაშორისო საკრედიტო რეიტინგი არ შეცვლილა და კვლავაც რჩება საინვესტიციო ხარისხის მიღმა, ართულებს ნდობის მოპოვებას საზოგადოებაში, რომ დაგროვებით საპენსიო სქემაში სახელმწიფოს კონტრიბუცია არ მოხდება ახალი ვალების აღების, ე.ი. მომავალი თაობების გაღარიბების ხარჯზე.
ჩემი აზრით, მთავრობა ვერ არწმუნებს საზოგადოებას, თუ რატომ არის საპენსიო რეფორმა აუცილებელი, და, რომ ყოველი დღე ამ რეფორმის გარეშე არის დაკარგული. შესაბამისად, პარლამენტს დღეს უწევს ისეთი კანონპროექტის განხილვა, რომელზეც დაკვეთა საზოგადოებიდან არ წამოსულა.
პროექტისადმი ნდობის დეფიციტის დასაძლევად და ამ გადაუდებელი რეფორმის გასატარებლად საჭიროა უფრო მეტი გამჭვირვალობა, რის გამოც, რეფორმის ავტორებს მოეთხოვებათ გაცილებით უფრო აგრესიული საინფორმაციო კამპანია, სარეკლამო რგოლები, საზოგადოებრივი განხილვა– შეხვედრები იმისთვის, რომ ხალხმა რეფორმის აუცილებლობა, დაგროვება–გამრავლების პროცესი და ყველა შესაძლო შედეგი სრულად გაიაზროს.
ინსტიტუციონალური თვალსაზრისით გაუგებარია, რატომ არის ფინანსთა და ეკონომიკის სამინისტროები კანონპროექტის ინიციატორები, ხოლო სოციალურ სისტემებზე პასუხისმგებელი დარგის სამინისტრო აფსაითშია. სოციალურ სისტემებთან დაკავშირებული რეფორმების კანონპროექტებზე წამყვანი აღმასრულებელი უწყება უნდა იყოს სოციალურ საქმეთა სამინისტრო – ასეთია წესი და ტრადიცია ევროპულ სახელმწიფოებში.
არ ვფიქრობ, რომ რეფორმის ინიციატორებს კონსტიტუციური ლაფსუსი გაეპარათ შენატანებისა და გადასახადების გამიჯვნის შესახებ. მიუხედავად ამისა, ნამდვილად არ იქნებოდა ზედმეტი, თუ ხალხი საკუთარ აზრს დააფიქსირებს თაობათა ხელშეკრულების კანონზე.
საპენსიო რეფორმით სახელმწიფო აფორმებს თაობებს შორის ისეთ ხელშეკრულებას, რომლის ერთ მხარეს დღეს მდგომი ადამიანი ავტომატურად აღმოჩნდება 20–30–40 წლის შემდეგ ხელშეკრულების მეორე მხარეს.
ამიტომ, ვფიქრობ, ასეთი რეფორმის განსახორციელებლად კონსტიტუციური უმრავლესობაც არასაკმარისია, და რეფორმის ავტორებს ნამდვილად არ აწყენდათ, თუ აღნიშნულ საკითხზე რეფერენდუმის შედეგით გაიმაგრებენ ზურგს.
ჩემი აზრით, საპენსიო რეფორმას ავტორები უნდა მიუდგნენ ბრიტანული პედანტობით, გერმანული დათვლით და შვეიცარიული სიზუსტით, რომ ესტონური შედეგი მაინც მიიღონ.
ჩემი აზრით, საპენსიო რეფორმის განხორციელება ასქულიანი სისტემით ex post უნდა შეფასდეს 100–ზე (და არა 99 ან 98), რომ მომავალი თაობისათვის საერთოდ გამოირიცხოს საბერძნეთის შედეგი.
