ინვესტირებას ცოდნა და გამოცდილება სჭირდება, თუმცა მხოლოდ ცოდნა და გამოცდილება დანაზოგისა და ბაზარზე ინსტრუმენტების არარსებობის პირობებში ინვესტირებას შეუძლებელს ხდის.
დღეს საქართველოში ყველაზე დიდი დანაზოგის მქონე დაწესებულება სახელმწიფო საპენსიო სააგენტოა, სააგენტოს მიერ აკუმულირებული თანხის მოცულობა 1.7 მლრდ ლარს აღწევს, თანხა სრულად საბანკო პროდუქტებშია მიმართული, საიდანაც 66.9% სადეპოზიტო სერტიფიკატებია, 33.1% კი მიმდინარე სარგებლიან ანგარიშებზეა განთავსებული. შორს აღარაა ის დღე როცა მოქალაქეთა საპენსიო დანაზოგები ბანკიდან სხვადასხვა ფინანსურ ინსტრუმენტების შეძენის მიმართულებით გადაინაცვლებს, თუმცა ქვეყნის შიგნით ასეთი ინსტრუმენტების ნაკლებობისა და მაღალი ინფლაციის პირობებში დიდად სავარაუდოა რომ სააგენტო ინვესტირებისათვის გლობალურ კაპიტალის ბაზრებს მიმართავს, რა გავლენა ექნება აღნიშნულ ინვესტირებას მოკლე და გრძელვადიან პერიოდში ეროვნულ ვალუტაზე?
სხვა თანაბარ პირობებში შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ისედაც შემცირებული სავალუტო შემოსავლების ფონზე, საინვესტიციო დანიშნულებით თანხის გადინება დიდი ალბათობით დევალვაციის მომტანი შეიძლება იყოს, რაც ინფლაციაზეც ნეგატიურად აისახება.
ეროვნული ბანკი, როგორც ინფლაციის ძირითადი მაკონტროლებელი ორგანო ცდილობს აღნიშნული თავიდან აირიდოს. სწორედ ამიტომ სებ-მა "იპოთეკით უზრუნველყოფილი საბანკო ობლიგაციების შესახებ" (Covered Bonds) კანონპროექტზე დაიწყო მუშაობა. სებ-ის განცხადებით კანონპროექტის მიზანი დაფინანსების დივერსიფიცირებულ წყაროებზე კომერციული ბანკების წვდომის გაზრდა და საქართველოში იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრის განვითარებაა. ჩარჩოს შემუშავებაში ჩართულები არიან საერთაშორისო საფინანსო ინსტიტუტებიც (EBRD, IFC).
შედეგად ქართულ ფინანსურ ორგანიზაციებს იპოთეკური სესხებით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების გამოშვების შესაძლებლობა მიეცემათ. იპოთეკით უზრუნველყოფილ ობლიგაციებს კი ძირითადად საპენსიო სააგენტო, უცხოელი ინვესტორები და ეროვნული ბანკი შეიძენს, თუმცა ეს თანხა ხომ ისედაც ბანკებშია აკუმულირებული? რამდენად მნიშვნელოვანი იქნება ეს ფინანსური ინსტრუმენტი სადეპოზიტო სერტიფიკატებსა და თუ სავალო ფასიან ქაღალდში განთავსებული თანხებთან შედარებით? ამის გასაგებად იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციის შინაარსზე უნდა ვისაუბროთ.
საიდან მოდის და რა არის იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაცია?
იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაცია სავალო ფასიანი ქაღალდია, რომელიც პრუსიაში ჯერ კიდევ 1769 წელს ფრედერიკ დიდის მმართველობის დროს, შემდეგ კი დანიაში 1795 წელს შეიქმნა.
დანიაში იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების დაკრედიტების გაჩენა კოპენჰაგენის დიდი ხანძრის შემდეგ პერიოდს უკავშირდება, როდესაც ქალაქის მეოთხედი მთლიანად დაიწვა. ხანძრის შემდეგ ორგანიზებული საკრედიტო ბაზრის დიდი მოთხოვნილება გაჩნდა, რადგან მცირე დროში ახალ შენობათა დიდი რაოდენობის საჭიროება დადგა, აღნიშნული ფინანსური პროდუქტით სარგებლობა ქვეყანამ მომავალშიც განაგრძო და მიუხედავად მისი სიდიდისა (როგორც ტერიტორიულად, ასევე მოსახლეობითა და ეკონომიკით) დანია დღეს ევროპაში იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციის ხუთ უმსხვილესი ემიტენტს შორისაა. დროთა განმავლობაში თითქოს მივიწყებული თუ ნაკლებ საყურადღებო ფინანსური ინოვაცია აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში უსაფრთხო და ეფექტური კაპიტალის ბაზრის შექმნის წინაპირობაც გახდა.
დღეის მდგომარებით ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები ევროკავშირის მთლიანი შიდა პროდუქტის მხოლოდ ათ პროცენტამდე შეადგენს, მათი კაპიტალის ბაზარი კი ევროკავშირის კაპიტალის ბაზრის მხოლოდ ხუთ პროცენტამდე მოიცავს. როგორც საქართველოში ასევე ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის შემთხვევაში, ჩვენ კვლავ ვხედავთ ბანკის ფინანსებზე გადაჭარბებულ დამოკიდებულებას, რაც დაკავშირებულია ისეთ პრობლემებთან როგორებიცაა:
ფინანსებზე წვდომა და მოთხოვნასა და მიწოდებას შორის მუდმივი დისბალანსი.
ეს აჩვენებს, რომ კაპიტალის ბაზრის განვითარება არის ერთ -ერთი მთავარი გამოწვევა ასეთი ქვეყნებისათვის, რათა უზრუნველყონ თავიანთი წინსვლა და საფუძველი ჩაუყარონ შემდგომ პროგრესს.
სწორედ აქ ვხვდებით იპოთეკით უზრუნველყოფილ ობლიგაციებს, როგორც გრძელვადიანი დაფინანსების ინსტრუმენტს. აღნიშნული ობლიგაციები არის ბანკების მიერ გამოშვებული და იპოთეკის პორტფელით დაფარული სავალო ფასიანი ქაღალდები. არის გრძელვადიანი, დაბალი რისკის დაფინანსების მნიშვნელოვანი და ეფექტური წყარო, რაც აჩენს ე.წ. გრძელვადიანი ფულის/ლარის საშუალებას, შესაძლებელია გამოყენებულ იქნეს როგორც ლიკვიდურობის ზრდის მექანიზმი. აღნიშნულ სავალო ფასიან ქაღალდებს, უზრუნველყოფად იპოთეკები აქვს, რაც უზრუნველყოფს გარანტიას, რომ ობლიგაციების მფლობელები დაცულ იქნებიან ემიტენტის მიერ გაკოტრების შემთხვევაში (განსხვავება ანაბრებსა და აღნიშნულ ფასიან ქაღალდს შორის). ობლიგაციები უზრუნველყოფენ მათი ემიტენტების შედარებით იაფი დაფინანსების ხელმისაწვდომობას და მათ მფლობელებს სთავაზობს ლიკვიდურ და უსაფრთხო ინვესტიციას. სფეროს სპეციალისტები თანხმდებიან რომ აღნიშნული ინსტრუმენტი ხელს შეუწყობს იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციების ბაზრების განვითარებას და წაახალისებს ბანკებს, რომ გამოიყენონ ის როგორც დაფინანსების ინსტრუმენტი, რაც მათ ნაკლებად აქცევს დეპოზიტებზე დამოკიდებულად.
აღნიშნული ფასიანი ქაღალდით სარგებლის მიღება შეუძლიათ როგორც ემიტენტებს, ინვესტორებს, ბაზრის მონაწილეებსა და საზოგადოებას, რადგან რეალური ეკონომიკის სტიმულირების წყაროა, საქართველოში არსებული საპენსიო დანაზოგების პირობებში კი მნიშვნელოვანი საინვესტიციო მიმართულებად შეიძლება იქცეს საპენსიო სააგენტოსთვისაც.
საერთაშორისო პრაქტიკა და ჩართული მხარეები
აღნიშნული ობლიგაციები მოწინავე ბაზრებზე დღეს კარგად დამკვიდრებული ინსტრუმენტია, თუმცა დანერგვის პროცესში უნდა აღინიშნოს საერთაშორისო ორგანიზაციების როლიც, როგორც საქართველოში ასევე სხვა ქვეყნებშიც სწორედ საერთაშორისო ორგანიზაციების ჩართულობით ხდებოდა სამართლებრივი და მარეგულირებელი ჩარჩოს შექმნა, რომელსაც უზრუნველყოფდა მნიშვნელოვანი ინვესტიცია.
სწორედ EBRD-ის ჩართულობით მოხდა სამართლებრივი ჩარჩოს შემუშავება პოლონეთსა და რუმინეთში. სლოვაკეთის რესპუბლიკაში ორგანიზაცია მუშაობდა ხელისუფლებასთან, შესაბამისი მარეგულირებელი ჩარჩოს განახლებაზე. ბალტიის ქვეყნებში EBRD აქტიურად იყო და დღესაც არის ჩართული კაპიტალის რეგიონალური ბაზრების შექმნის ნაწილში. აღნიშნული ორგანიზაციის ჩართულობით მუშაობა ასევე მიმდინარეობდა ხორვატიაში. მნიშვნელოვანი ის ფაქტიც, რომ გარდა ინტელექტუალური დახმარებისა და სამართლებრივი ნაწილის დახვეწისა, EBRD-მა როგორც ფინანსურმა აქტორმა, სულ 788 მილიონი ევროს ინვესტირება მოახდინა იპოთეკით უზრუნველყოფილ ობლიგაციებში შემდეგ რეგიონებში: საბერძნეთში, უნგრეთში, პოლონეთში, რუმინეთში, სლოვაკეთის რესპუბლიკასა და თურქეთში. დღემდე EBRD-ის ყველაზე დიდი ფინანსური ჩართულობა იყო 385 მილიონი ევროს ობლიგაციებში ინვესტირება სლოვაკეთის რესპუბლიკაში.
ქვეყნებში არსებული ფინანსური მდგომარეობიდან და საბანკო სექტორის პრიორიტეტებიდან გამომდინარე პერიოდის საწყისში და პროცესში განსხვავებული შემაფერხებლები ჩნდებოდა, მაგალითად თურქეთის შემთხვევაში 2007 წლისათვის იპოთეკური ბაზრის ზომა ძალიან მცირე იყო და ის მშპ-ს მხოლოდ 14%-ს შეადგენდა, ბანკების დაკრედიტების ძირითადი მიმართულება კი მცირე და საშუალო სექტორზე მოდიოდა, ამას ემატებოდა ძალიან მაღალი პოლიტიკური და ეკონომიკური არასტაბილურობა, რაც თავის მხრივ ხელს უშლიდან როგორც მოცულობით ასევე სანდოობის ნაწილში აღნიშნული ფასიან ქაღალდთან დაკავშირებული ოპერაციების წარმოებას.
რუმინეთი ამ გზაზე განსხვავებულ დაბრკოლებებს შეხვდა, აქ დაბრკოლება კომერციული ბანკის მხრიდან სავალო ფასიანი ქაღალდის დალისტვაში გამოცდილების არქონა და მთავრობის მიერ მიღებული კანონი იყო, რომელიც იპოთეკურ დაკრედიტებას ეხებოდა და მსესხებელს გარკვეული კრიტერიუმების დაკმაყოფილებას თხოვდა, ბანკებს უნდა ქონოდათ ფულზე მოთხოვნა და შესაბამისი ცოდნა თუ როგორ მოეხდინათ აღნიშნული ფინანსური ინსტრუმენტით თანხის მოზიდვა, ეს ორი საკითხი კი პროცესის შემაფერხებლად იქცა.
საბოლოო ჯამში მიუხედავად დაბრკოლებებისა ამ ქვეყნებმა მოახერხეს და აღნიშნული ფინანსური ინსტუმენტი წარმატებულად დანერგეს მათ ფინანსურ ოპერაციებსა და ცხოვრებაში.
რაც შეეხება საქართველოს, ეროვნული ბანკის მონაცემებით, 2021 წლის მაისის მდგომარეობით, საბანკო სისტემაში 8.76 მილიარდი ლარის იპოთეკური სესხებია. სავალუტო შემოდინებების შემცირების ფონზე აღნიშნული მაჩვენებელი და იპოთეკით უზრუნველყოფილი ობლიგაციის პოტენციური არარეზიდენტი მყიდველი შესაძლოა ვალუტის შემოდინების წყაროც კი გახდეს, ამ შემთხვევაში ფასიანი ქაღალდის საბანკო სექტორისთვის სარგებლიანობის გარდა, გაცილებით დიდ ეფექტს დავინახავთ, რომელიც სხვა თანაბარ პირობებში ეროვნულ ვალუტაზე, ინფლაციასა და მთლიან ეკონომიკაზე აისახება. თუმცა აქ მნიშვნელოვანი სიტყვათა შეთანხმება „სხვა თანაბარი პირობები“ არის, რომელიც ქართულ რეალობაში საქმის ბოლომდე მიყვანამდე იცვლება ხოლმე.
შესაბამისად დაპროგნოზებულიც ხშირად აღარ ემთხვევა დამდგარ რეალობას, ისე კი საკანონმდებლო ჩარჩოს დახვეწა, ახალ ინსტრუმენტზე მუშაობა და მისი პერსპექტივები ნამდვილად კარგი საყურებელია, მით უფრო თუ გავითვალისწინებთ რომ აღნიშნული ფასიანი ქაღალდი ფაქტიურად არის რისკის მართვის ინსტუმენტი, რომელიც ამასთან უზრუნველყოფს მეტად ხელმისაწვდომად და სტაბილურად დაფინანსებას, რაც თავის მხრის უფრო სწრაფად ზრდის პოტენციალს აჩენს, გრძელვადიან პერსპექტივაში იძლევა იპოთეკური სესხების ფიქსირებული ფასის განსაზღვრის შესაძლებლობას, ასევე კრიზისის დროს დაფინანსების სტაბილურობის გარანტიცაა.
ეს და სხვა ფინანსური ინსტუმენტები კი ჯამში კაპიტალის ბაზრის განვითარების წინაპირობა უნდა გახდეს, თან თუ გავითვალისწინებთ რომ საპენსიო სააგენტოს მხრიდან ინვესტირების დაწყებამდე (ბანკებს გარეთ) სულ უფრო ცოტა დრო რჩება.
