2020: ლარის, ლირის, რუბლის და დრამის ისტორია

ბოლო წლებში ლარის გაცვლითი კურსი ერთ-ერთი აქტუალური საკითხია, რაც 2020 წლის კრიზისის ფონზე კიდევ უფრო მეტად გააქტიურდა და მედიაში თითქმის ყოველკვირა ნახავდით სავალუტო ჯიხურებზე გაცვლითი კურსის მაჩვენებლის კადრებს, სადაც ხშირად მორიგი ანტირეკორდის შესახებ ინფორმაციას მოისმენდით. ამის მიზეზი კი, თავად ლარის ნომინალური გაცვლითი კურსის გაუფასურების ნიშნულებია, რამაც ადრეულ გაზაფხულზე, პირველი "დიდი ჩაკეტვის" პერიოდში ისტორიული ანტირეკორდი დაამყარა. გასული წლის 25 მარტს ბლუმბერგის სავაჭრო პლატფორმაზე დოლართან მიმართებით ლარის ნომინალური გაცვლითი კურსი 3.51 აღწევდა. თუმცა, ამ პერიოდში გაუფასურების მხრივ ლარი გამონაკლისი არ ყოფილა და მსგავს მდგომარეობაში იყო სამეზობლოს ვალუტებიც. უფრო მეტიც, გასული წლის მანძილზე ლარი შედარებით უფრო სტაბილური იყო, ვიდრე რუსული რუბლი ან თურქული ლირა, სადაც საქართველოს მსგავსად გაცვლითი კურსის მცურავი რეჟიმი მოქმედებს. ეს კი ვალუტის კურსის ბაზრის მიერ განსაზღვრას გულისხმობს და არა ცენტრალური ბანკის. რეგიონში ამ ტიპის რეჟიმი აზერბაიჯანშია, სადაც დე ფაქტო ფიქსირებული კურსი მოქმედებს. შედარებით განსხვავებული სომხეთის შემთხევაში. სომხეთში ოფიციალურად თავისუფალი მცურავი კურსის რეჟიმია. ამდენად, ლართან ერთად ამ ქვეყნების [გარდა აზერბაიჯანი] ეროვნული ვალუტების გაცვლითი კურის ცვლილების ერთწლიან ისტორიას განვიხილავთ. თავის მხრივ, ეს ქვეყნები ისტორიულად საქართველოს უმსხვილესი სავაჭრო პარტნიორებია და მათ ეკონომიკების მდგომარეობას საქართველოს ეკონომიკური განვითარებაზეარსებითი გავლენა გააჩნია.

 

სამეზობლოს ვალუტებიდან ყველაზე არასტაბილური თურქული ლირაა, რომელიც ერთწლიან პერიოდში [01.01.2020 - 01.01.2021], დოლართან მიმართებით 23.58%-ით გაუფასურდა, ხოლო ყოველდღიურ საშუალო კურსთან მიმართებით მერყეობამ 9.77% შეადგინა. 2019 წლის მანძილზე კი ლირის ნომინალური გაცვლითი კურსის გაუფასურება 12.50%-ს აღწევდა. ამდენად, ქართული ლარის მსგავსად, თურქეთის ეროვნული ვალუტის გაუფასურება მხოლოდ ბოლო ერთი წლის ტენდენცია არ არის, რადგან რამდენიმე წელია დოლართან მიმართებით უფასურდება. ლირა 2020 წლის დასაწყისიდან უფასურდებოდა, მაგრამ მკვეთრი გაუფასურება ორი პერიოდი ჰქონდა. პირველი, მარტის დასაწყისიდან აპრილის ბოლომდე და მეორე, აგვისტო-ოქტომბერში, როცა დოლართან მიმართებით გაცვლითმა კურსმა ისტორიულ მაქსიმუმს მიაღწია. კერძოდ, 06 ნოემბერს ბლუმბერგის სავაჭრო პლატფორმაზე ერთი დოლარი 8.515 ლირა ღირდა. თუმცა, მომდევნო სავაჭრო კვირის დასაწყისიდან ტენდენცია რადიკალურად შეიცვალა და წლის ბოლოსთვის 12.64%-ით იყო გამყარებული, რასაც ცენტრალური ბანკის ხელმძღვანელის ცვლილებას და ახალი პოლიტიკის დაანონსებით შექმნილ პოზიტიურ მოლოდინებს და რეგიონული დაძაბულობის შემცირებას უკავშირებენ. ცხადია, თურქეთის ცენტრალური ბანკიც ახორციელებს სავალუტო ინტერვენციებს, მაგრამ ამის შესახებ ინფორმაციას საჯაროდ არ აქვეყნებს. ჯერ კიდევ ნოემბერში გამოქვეყნდა შეფასება, რომლის მიხედვით, ბოლო ორი წლის მანძილზე რეზერვებიდან ცენტრალურმა ბანკმა 150.0 მლრდ აშშ დოლარი გაყიდა. მათ შორის, 2020 წელის იანვარ-ოქტომბერში 101.0 მლრდ აშშ დოლარი. ამდენად, ლირის გაუფასურების ფონზე ცენტრალურმა ბანკმა უცხოური ვალუტის რეზერვების მნიშვნელოვანი წილი დახარჯა, რამაც გაცვლითი კურსის ტენდენცია ვერ შეცვალა. ცენტრალური ბანკის ახალი მმართველი კი სწორედ ამ ტიპის პოლიტიკაზე უარს ამბობს. მისი თქმით, ბანკი რეზერვებს აღარ გაყიდის. ინტერვენციის კუთხით, არც საქართველოს ეროვნული ბანკია გამონაკლისი. გასული წლის მანძილზე სებ-ის მიერ სავალუტო ბაზარზე 26-ჯერ, ჯამში 873.2 მლნ აშშ დოლარი გაყიდა, რაც ინტერვენციების დაწყებამდე არსებული უცხოური ვალუტის რეზერვების 26.94%-ია. აღსანიშნავია, რომ ამ პერიოდში ეროვნულ ბანკს სავალუტო ბაზარზე დოლარი არ შეუსყიდია, განსხვავებით 2019 წლისა. მიუხედავად ცენტრალური ბანკის ხშირი ინტერვენციისა, 2020 წლის დასაწყისთან შედარებით, დოლართან მიმართებით ლარის ნომინალური გაცვლითი კურსი 14.32%-ით გაუფასურდა. ამავე პერიოდში კი კურსის მერყეობა 5.05%-ს აღწევდა, რაც წლის მანძილზე შედარებით სტაბილურობას ასახავს. აღსანიშნავია, რომ 2020 წლის დასაწყისიდან ლარს მეტნაკლებად სტაბილური გამყარების ტენდენცია ახასიათებდა, რაც მარტის შუა რიცხვებიდან მკვეთრი გაუფასურებით შეიცვალა. დოლართან მიმართებით გაცვლითი კურსი ყოველდღიურად უფასურდებოდა, რასაც სებ-ის მმართველი ტურიზმის და ნავთობის ფასების ვარდნის გამო გადმორიცხვების მოსალოდნელი შემცირებით ხსნიდა. სწორედ, ამ პერიოდიდან დაიწყო სებ-მა სავალუტო ინტერვენციები, მაგრამ კურსის მოძრაობის ტრაექტორია მხოლოდ მარტის ბოლოდან შეიცვალა და საპირისპიროდ, მკვეთრი გამყარება დაიწყო. მორიგი ხანმოკლე მკვეთრი გამყარება ივნისის დასაწყისშიც ახასიათებდა, რაც უკვე სექტემბრიდან გაუფასურებით შეიცვალა, მაგრამ მარტში დამყარებულ ანტირეკორდს არ გასცდენია. ამ პერიოდის გაუფასურებას კი ეროვნული ბანკის პრეზიდენტი უკვე პოლიტიკურ პროცესებს - ‘წინასაარჩევნო დაძაბულობას’ უკავშირებდა.

განსხვავებით ლარისა, რუსულ რუბლს გაუფასურების ტენდენცია 2020 წლის დასაწყისიდან ახასიათებდა, რამაც პირველი ‘დიდი ჩაკეტვის’ დროს უფრო მკვეთრი გაუფასურება დაიწყო. გასულ წელს რუბლი უფრო მეტით გაუფასურდა, ვიდრე ლარი და უფრო ნაკლებით, ვიდრე თურქული ლირა. წლის მანძილზე რუბლი 19.34%-ითაა გაუფასურებული, რომელსაც ლართან შედარებით მაღალი მერყეობა ახასიათებდა. კერძოდ, წლის განმავლობაში დოლართან მიმართებით რუბლის ნომინალური გაცვლითი კურსის საშუალო მაჩვენებელთან მიმართებით გადახრამ 6.73% შეადგინა. აღსანიშნავია, რომ რუბლის გაცვლით კურსზე არსებითი გავლენა ნავთობის ფასებს გააჩნია. კერძოდ, თუ კი ნავთობის ფასები ეცემა, დოლართან მიმართებით რუბლი უფასურდება. სწორედ, ამ დროს იწყებს ცენტრალური ბანკი რეზერვების გამოყენებას და სავალუტო ბაზარზე ინტერვენციას. 2020 წელს რუსეთის ცენტრალურმა ბანკმა სავალუტო ბაზარზე ინტერვენცია მარტის დასაწყისიდან დაიწყო, რომელიც 2015 წლის შემდეგ პირველი ინტერვენცია იყო. ხოლო, ნავთობზე ფასების ზრდის შემდეგ, მაისში, პირიქით, ბანკმა სავალუტო ბაზარზე დოლარის ყიდვა დაიწყო. ამ პროცესში ცენტრალურ ბანკთან ერთად ფისკალური ხელისუფლებაც [ფინანსთა სამინისტრო] ჩართულია, თუმცა სავალუტო ინტერვენციის შესახებ ინფორმაცია და სრულყოფილი სტატისტიკა ხელმიუწვდომელია. ხელმისაწვდომი მხოლოდ სხვადასხვა ორგანიზაციების შეფასებაა. მაგალითად, ING-ს ანგარიშიდან ჩანს, რომ ნოემბრის ჩათვლით რუბლის მხარდასაჭერად 19.1 მლრდ აშშ დოლარის ინტერვენცია განხორციელდა. მსგავსად, რუსეთისა, სავალუტო ბაზარზე ინტერვენციების სტატისტიკა არც სომხეთის ცენტრალური ბანკის ვებრესურსებზე არ არის ხელმისაწვდომი. სომხეთის შემთხვევაში ეროვნული ვალუტა ყველაზე მეტად სტაბილური და ნაკლებად გაუფასურებულია. თუმცა, მსგავსად სხვა ქვეყნებისა, მარტის დასაწყისში, დოლართან მიმართებით სომხური დრამის ნომინალური გაცვლითი კურის გაუფასურებაც დაიწყო, რაც აპრილის დასაწყისამდე გაგრძელდა. ამ პერიოდში ცენტრალური ბანკი ბაზარზე უცხოური ვალუტის შესყიდვას ახორციელებდა, ხოლო გაყიდვა წლის ბოლოსკენ დაიწყო, როცა ყარაბახის ომის და მომდევნო პერიოდში სომხეთში შექმნილი პოლიტიკური კრიზისის ფონზე დრამის მკვეთრი გაუფასურება დაიწყო, რასაც სომეხი ეკონომისტები შექმნილი სომხეთში არსებული სიტუაციიდან გამომდინარე დრამის ‘ბუნებრივ რეაქციას’ უწოდებენ, ხოლო სომხეთის პარლამენტის ეკონომიკური საკითხების კომიტეტის თავმჯდომარე კი ‘ფსიქოლოგიური ფაქტორებით’ - მოლოდინებისა და ადამიანების ქცევის ცვლილებით ხსნის. საერთო ჯამში - გასული წლის მანძილზე, დოლართან მიმართებით სომხური დრამის გაცვლითი კური 9.10%-ითაა გაუფასურებული, რაც ძირითადად ბოლო სამთვიან გაუფასურებას უკავშირდება. თუმცა, მერყეობის მხრივ გამორჩეულად სტაბილური იყო, რადგან ყოველდღიური გაცვლითი კურსის საშუალო მაჩვენებელთან მიმართებით გადახრა მხოლოდ 2.42%-ის ფარგლებშია.

როგორც ჩანს, 2020 წელი ლარისთვის, მისი გაუფასურების გამო, საკმაოდ მძიმე აღმოაჩნდა, თუმცა ორი უმსხვილესი ეკონომიკის მქონე მეზობელი ქვეყნის ვალუტებთან შედარებით სტაბილური და ნაკლებად გაუფასურებული. თავის მხრივ, ლარის კურსს მოსახლეობა ორი რამეს უკავშირებს - უცხოურ ვალუტაში აღებული ვალდებულებები და სამომხმარებლო ფასებზე ზეწოლა. ამ უკანასკნელზე გავლენა მაშინ აქვს თუკი ის რეალურ გაცვლით კურსზე აისახს [გაცვლითი კურსი ფასების დონის გათვალისწინებით]. მაგალითად, დოლართან მიმართებით ლარის რეალური გაცვლითი კურსი გასული წლის იანვარ-ნოემბერში 11.32%-ით გაუფასურდა (ეფექტური, უმსხვილესი სავაჭრო ვალუტების შეწონილი, კი - 5.54%-ით), ხოლო ამავე პერიოდში თურქული ლირის რეალური ეფექტური გაცვლითი კურსი გაცილებით მეტი, 17.68%-ითაა გაუფასურებული. სინამდვილეში გაცვლით კურსი გაცილებით მნიშვნელოვანია ღია ეკონომიკის ქვეყნებისთვის, ვიდრე ზემოთ ხსენებული მიზეზები. კერძოდ, მას არსებითი გავლენა გააჩნია საგარეო ვაჭრობა და უცხოური კაპიტალის ნაკადების კუთხით.

ამდენად, გასული წელი ყველაზე მძიმე თურქული ლირისთვის აღმოჩნდა, რომლის ემისიის უფლების მქონე - თურქეთის ცენტრალური ბანკი ბაზარზე აქტიურ სავალუტო ინტერვენციებს ახორციელებდა, მაგრამ გაუფასურების ტენდენცია არ იცვლებოდა. მსგავსი პოლიტიკა გაატარა სებ-მაც, მაგრამ არც ლარის შემთხვევაში შეცვლილა კურსი მოძრაობის ტრაექტორია. ერთია, რომ მსგავსი პოლიტიკით ნომინალური გაცვლით კურსის გამყარებისკენ შემობრუნება ვერ მოხერხდა და მეორეა, თუკი ცენტრალური ბანკი არ ჩაერეოდა, იქნებოდა თუ არა ლირა ან ლარი უფრო მეტით გაუფასურებული ან მერყევი? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა პრაქტიკულად შეუძლებელია, რადგან ამ პერიოდში გაცვლით კურსზე მოქმედი ფაქტორები არამხოლოდ "ფუნდამენტური", არამედ პოლიტიკური და ეკონომიკებში უარყოფითი მოლოდინები იყო. თუმცა, ეს არ არის ამომწურავი სია, რაც ამა თუ იმ ქვეყნის ვალუტის გაცვლით კურსზე აისახება და ასეთი სიის შედგენა წარმოუდგენელიც კია.